In gesprek met de NFF Fellows: Radical Data

Elk jaar werken drie kunstenaars aan hun eigen vernieuwend onderzoek op het snijvlak van technologie en samenleving binnen het NFF Fellowships-programma. In dit bijzondere programma staat alles ter discussie: de vragen die worden gesteld, de gebruikte methoden, zelfs de uitkomsten liggen niet vast. Om inzicht te geven in hun werkvormen, dilemma’s en motivaties gaat Paulien Dresscher, curator van het programma en onderzoeker op het gebied van digitale cultuur, in gesprek met de Fellows.

De derde reeks Fellows in deze serie — en tevens de afsluiting van het jaar — is Radical Data, met Jo Kroese en Rayen Mitrovich.

Fellows 2024-2025
Deel 3: Radical Data

Applied Science Fiction

Voor Radical Data, het kunstenaars- en ontwerpcollectief van Jo Kroese en Rayen Mitrovich, vormt deze constatering het vertrekpunt van hun werk. Met hun onderzoek Applied Science Fiction zoeken zij niet alleen naar manieren om ‘technologie te repareren’, maar vooral naar wegen om politieke verbeelding aan te wakkeren — door alternatieve toekomsten, verhalen en mogelijkheden te bouwen. Het is een reactie op onze collectieve moeite om alternatieven te kunnen voorstellen.

In hun zoektocht naar andere verhalen met en over technologie, willen ze de standaardreacties omzeilen: ze weigeren zowel de simplistische utopieën die beweren dat technologie ons zal redden, als de dystopische Black Mirror-achtige vertellingen. In plaats daarvan bouwen ze actief aan nieuwe paden waarin de menselijke maat opnieuw het uitgangspunt wordt voor de technologie die we gebruiken:

“We willen het sociale terugbrengen in technologie — en dan niet op de manier waarop onze zogenoemde ‘socials’ dat doen, maar door in gesprek te gaan met mensen die normaal gesproken niet gehoord worden bij de ontwikkeling van nieuwe vormen van technologie: jong en oud, hoog- en laagopgeleid, uit Barcelona, Chili of gewoon Utrecht.”

Radical Data werd in 2019 opgericht door Jo Kroese, wiskundige, technoloog en specialist in wetenschapscommunicatie, en Rayen Mitrovich, danser, ontwerper en sociaal werker. Wat hen bindt, is een achtergrond in documentairefilm en een liefde voor het gezamenlijk maken van nieuwe verhalen.

Maar laten we bij het begin beginnen. Wat is er precies mis met onze technologie, en waarom zijn er nieuwe verhalen nodig?

De belofte van Silicon Valley

In de beginjaren van het internet werd innovatie uit Silicon Valley altijd met open armen ontvangen. De regio werd door velen gezien als de bakermat van positieve vooruitgang. Met groot enthousiasme werden tools en apps die ons leven makkelijker maakten omarmd: de WhatsApp-groep waarin we vakantiefoto’s deelden, Google Drive voor klassenlijsten, een Instagram-account om producten te promoten, en de Facebookgroepen waarin kattenfilmpjes werden verzameld — om maar een paar voorbeelden te noemen.

Geleidelijk werd echter duidelijk dat deze technologieën — en de financiers en makers erachter — allesbehalve neutraal zijn, zoals Jo en Rayen uitleggen:

“Bij veel van deze tools zijn wij — de gebruikers — het verdienmodel, en onze data is de grondstof. Tegelijkertijd zijn er nauwelijks alternatieven. Door het grote vertrouwen in vrijemarktprincipes zijn er monopolies ontstaan, gedomineerd door een handvol grote Amerikaanse bedrijven zoals Meta en Microsoft.”

Ook Nederland — burgers, overheden, bedrijven en onderwijsinstellingen — is collectief in de greep gekomen van deze bedrijven, zowel letterlijk als figuurlijk.

Naast de problemen die monopolies veroorzaken, zijn deze bedrijven verbonden met politieke belangen, economische systemen, machtsstructuren en koloniale uitbuiting. Zo levert Google technologie voor Lavender, een AI-systeem dat door Israël wordt ingezet om doelwitten in Gaza aan te wijzen. Op Spotify luisteren we ongemerkt naar nep-bands zoals The Velvet Sundown. De Russisch-Orthodoxe Kerk voert online desinformatiecampagnes tegen de Nederlandse Spring Feelings Week. Ondertussen worden de mineralen voor onze smartphones gedolven door kinderen die hun leven riskeren in Congolese kobalt- en coltanmijnen, en verbruiken onze datacenters enorme hoeveelheden water en energie, met een gigantische ecologische voetafdruk tot gevolg.

En de wrange ironie is: jij, de gebruiker, zit er middenin maar hebt vrijwel geen controle. Je terugtrekken uit deze systemen betekent vaak sociale en maatschappelijke uitsluiting, en alternatieven zijn schaars. Dat besef is ontnuchterend. Dus, zitten we allemaal gevangen in dit systeem? Is er echt geen uitweg?

Volgens Radical Data zijn er wel degelijk alternatieven, maar de meeste staan nog in de kinderschoenen, en er moet nog veel werk worden verricht. “Dat werk heeft een technische kant, die gaat over het verkennen van alternatieve omgevingen en nieuwe tools. Maar de kern zit in alles eromheen: hoe het zich verhoudt tot zijn omgeving, hoe het afhankelijk is van denkpatronen en inzichten.”

Radical Data helpt andere verhalen te vertellen over technologie, voorbij utopie en dystopie. Verhalen die mensen samenbrengen door ervaringen en gesprekken over mogelijke nieuwe werelden te delen. Verhalen die ingrijpen in de aard van technologie zelf, door haar focus en doel te verschuiven.

Radical Data zet zich in om publieke waarden zoals duurzaamheid, gelijkheid, democratie en privacy — die ondergeschikt zijn geraakt aan winstmaximalisatie, marktefficiëntie en machtsconcentratie — weer centraal te stellen in technologie. Hun credo is: “data opeisen voor vreugde en een miljoen bevrijdingen.” Oftewel: macht aan het volk.

“Technologie zou een hulpmiddel moeten zijn voor gewone mensen, voor een betere en eerlijkere wereld.”

De methoden van Applied Science Fiction

Met hun onderzoek Applied Science Fiction hebben Rayen en Jo hun methoden ontwikkeld in drie onderling verbonden delen.

Het eerste deel gaat over het aanwakkeren van verandering door verbeelding in te zetten en andere manieren van leven te verkennen, met andere technologieën. Enerzijds betekende dit het afnemen van video-interviews met toonaangevende denkers, zoals Eden Medina, die onderzoek deed naar Project Cybersyn — een ambitieus staatsproject in Chili onder president Salvador Allende. Cybersyn werd gezien als alternatief voor kapitalistische marktmechanismen en Sovjetbureaucratie, met nadruk op participatie en transparantie.
Anderzijds willen ze bij de mensen met wie ze werken een gevoel van mogelijkheden opwekken: welke alternatieven bestaan er voor Big Tech? Hoe zouden we onze digitale omgeving anders kunnen organiseren? Wat hebben we eigenlijk nodig?

Het tweede deel van Applied Science Fiction gaat over systeemdenken. Radical Data onderzoekt hoe technologie ingebed is in al onze netwerken — hoe ze die beïnvloedt, maar ook hoe ze erdoor gevormd wordt. Systemen omvatten hier niet alleen het internet zelf of sociale mediaplatforms, maar ook sociale systemen zoals afkomst, klasse en koloniaal erfgoed. Denk aan de digitale kloof, waarbij niet iedereen een (snelle) internetverbinding heeft, of aangewezen is op oude tweedehands laptops, wat leidt tot ongelijke kansen in werk, onderwijs en toegang tot informatie. Of aan de grondstoffen zoals lithium en kobalt, die onder onmenselijke omstandigheden in Afrika worden gedolven om onze smartphones te produceren. Of aan India of Gaza, waar om politieke redenen delen van — of zelfs het gehele — internet wordt afgesloten.

Het derde deel draait om het gezamenlijk creëren — ruimtes maken waarin ze samenwerken met mensen die normaal geen stem hebben in discussies over technologie. Radical Data nodigt hen uit om samen te onderzoeken welke tools en systemen werkelijk nodig zijn. Dit deel komt het duidelijkst naar voren in de workshops die ze organiseren.

Het enkelvoudige technische object

Een kenmerk van Radical Data’s benadering is dat het nooit alleen om het enkelvoudige technische object gaat. Deze term, bekendgemaakt door de Franse filosoof Gilbert Simondon, beschreef de relatie tussen technologie en cultuur in de late twintigste eeuw. Technologie kon volgens hem niet gereduceerd worden tot een set losse componenten, maar vormde een samenhangend geheel met een eigen logica en werking.

Voor Radical Data betekent dit dat bij werken met technologie, coderen slechts een klein onderdeel is. “Technologie, voorbij het coderen, gaat over monopolies, systemen, mensen, wetten en omgevingen.”

Radical Data staat hierin niet alleen. Een groeiende groep stemmen mengt zich in het debat over de gevolgen van de technologieën waarvan we zo afhankelijk zijn geworden.

Zo schreef Meredith Whittaker, CEO van Signal — het populaire alternatief voor Meta’s WhatsApp — Origin Stories: Plantations, Computers and Industrial Control. Hierin volgt ze de wortels van moderne digitale technologie terug tot de negentiende-eeuwse plantages en laat zien hoe vergelijkbare mechanismen vandaag de dag misgaan. Of kunstenaar Vladan Joler, die samen met Kate Crawford The Anatomy of an AI System maakte, een kaart die de volledige levenscyclus van Amazons Echo-apparaat in kaart brengt. Het laat zien hoe AI niet alleen over data en algoritmes gaat, maar ook een netwerk van sociale, ecologische en politieke relaties omvat. Eveneens schreven Maria Farrell en Robin Berjon We Must Rewild the Internet, waarin ze zich verzetten tegen de monocultuur van Big Tech en pleiten voor online diversiteit. Dichter bij huis richt de Utrechtse filosoof en onderzoeker Siri Berends zich op de menselijke maat binnen technologie.

De workshops

Een van de thema’s die in workshopvorm wordt uitgewerkt, is het mesh-netwerk. Een mesh-netwerk is een alternatief voor de gecentraliseerde communicatiesystemen van Big Tech. Waar traditionele netwerken vaak afhankelijk zijn van centrale knooppunten — servers of datacenters beheerd door bedrijven als Google, Meta of Amazon — werkt een mesh-netwerk gedecentraliseerd. Elk apparaat in het netwerk fungeert als een knooppunt dat data kan verzenden, ontvangen en doorsturen. Dit creëert een dynamisch web van verbindingen dat niet afhankelijk is van één enkele centrale autoriteit: het vertegenwoordigt een fundamenteel ander model van netwerkorganisatie.

Een mesh-netwerk draait om decentralisatie en eigenaarschap. Het geeft gebruikers een zekere mate van controle en autonomie terug. In plaats van passieve consumenten van digitale diensten, kunnen mensen in een mesh-netwerk actief bijdragen aan een collectieve digitale infrastructuur. En dat is cruciaal in een tijd waarin vragen over digitale soevereiniteit, privacy en democratische controle steeds meer onder druk staan. Een ander belangrijk voordeel van een mesh-netwerk is dat het buiten het bereik van AI ligt. In een wereld waarin AI overal invloed uitoefent, is een ruimte waar de mens centraal staat van onschatbare waarde.

Met de gemeenschappen waarmee Radical Data samenwerkt, willen ze nieuwe perspectieven op de toekomst genereren. “Met ons werk willen we de wereld op speelse en creatieve manieren veranderen. Wij geloven dat wanneer mensen de ruimte krijgen om alternatieve mogelijke werelden te verbeelden, de wereld zelf plots heel anders kan lijken.”

In de workshops werken ze niet alleen met jongeren, maar ook vaak met ouderen die weinig of geen ervaring met technologie hebben. Dit levert eveneens waardevolle verhalen op, zoals Jo uitlegt:

“Onlangs vertelde een deelnemer dat ze thuis een gesprek had met haar kleinzoon — tot zijn verbazing — over de ideale AI die zij had ontworpen. Zulke gesprekken dragen niet alleen bij aan het heroveren van het idee van technologie, maar ook aan het creëren van nieuwe familiedynamieken, en aan de emancipatie van een oudere generatie.”

Leven en werk

Voor Radical Data zijn leven en werk één en hetzelfde:

“Hoe we leven en wat we samendoen, vormt het leven dat we opbouwen. We leven met Radical Data: Vaak doen we op locatie projecten, in plaats van alleen maar op vakantie te gaan. We verbinden ons graag met buurtorganisaties, en als we naar Barcelona gaan, is dat niet alleen voor het strand, maar ook om samen te zijn met mensen. Het is onscheidbaar. We geven geboorte aan iets dat zich steeds verder kristalliseert. We willen Radical Data laten groeien, voorbij onszelf. Anderen zijn welkom om deel te worden van dit geheel, om zo meer impact te hebben in de wereld. We starten projecten waarin nieuwe sterke mensen instappen, die de ambitie herkennen. We volgen verlangen, en geven ruimte aan verbeelding, praktijk en samenleven. We hebben geleerd dat pad te vertrouwen.”

Applied Science Fiction — gezamenlijk mogelijke nieuwe toekomsten verbeelden — is dus een dagelijkse praktijk voor Radical Data. Stap voor stap bouwen ze aan nieuwe verhalen voor een nieuwe wereld, waar technologie eerlijker, rechtvaardiger verdeeld is, en óns dient, in plaats van andersom.

Geschreven door Paulien Dresscher