In gesprek met de NFF Fellows: Victorine van Alphen

Bij het NFF Fellowships Programma werken ieder jaar een drietal kunstenaars aan hun eigen innovatieve onderzoek op het kruisvlak van technologie en maatschappij. In dit bijzondere programma staat alles ter discussie: de vragen die gesteld worden, de methodes die gehanteerd worden, zelfs de uitkomsten liggen niet vast. Om mee te kunnen kijken in de keuken van hun werkvormen, dilemma’s, en beweegredenen, gaat Paulien Dresscher, curator van het programma en onderzoeker op het gebied van digitale cultuur, het gesprek aan met de Fellows.

De eerste Fellow dit jaar is Victorine van Alphen.

Fellows 2024-2025
Deel 1: Victorine van Alphen

Het raadsel van een nieuwe wereld

Heb jij ook al Mountainhead gezien, het in 6 maanden geschreven en gedraaide regiedebuut van Jesse Armstrong? In deze film zijn vier tech titans in een luxe wintersportresort hoog in de bergen aan het overleggen hoe ze de mondiale crisis - die is ontstaan door de deep fake-tool van een van hen - kunnen inzetten om hun macht te vergroten.

De film is een van de vele voorbeelden waarbij de ogenschijnlijke macht van AI de verbeelding naar grote hoogten stuwt: AI, en dan vooral generatieve AI, lijkt in rap tempo een van de meest besproken/bewierookte/overschatte/onderschatte technologieën te worden. Van utopie tot dystopie en alles er tussenin, de meningen duikelen over elkaar heen. Los van de meetbare desastreuze effecten op het klimaat, is de een overtuigd dat wie nu niet instapt voor altijd op achterstand zal raken. Daarentegen voorspelt de ander het einde van de mensheid as we know it, of is er juist de overtuiging dat AI deze gaat redden. Of het de rijken rijker zal maken is overigens eigenlijk allang geen vraag meer, zoals we zien in Mountainhead.

Een van de mensen die geen genoegen neemt met kant-en-klare meningen en door (sociale) media rondgepompte smeuïge scenario’s is kunstenaar Victorine van Alphen. In haar Fellowshiptraject, doet van Alphen, door middel van haar installatie The Oracle: Ritual for the future, onderzoek naar wat generatieve AI voor ons betekent.

Van Alphen is geen onbekende van het NFF. In 2021 won ze met IVF-X: Posthuman Parenting in Hybrid Reality het Gouden Kalf voor Beste Digitale Cultuurproductie. IVF-X was een interactieve performance-installatie waarbij het publiek hun (post-humane) verlangen om zich voort te planten liet samensmelten met filosofische vragen over digitale menselijkheid. Bij The Oracle zet van Alphen dit onderzoek naar onze relatie met technologie voort, toegespitst op AI.

Met een onstilbare nieuwsgierigheid duikt van Alphen in de wereld van AI-tools. Tussen hybride robots en artificiële landschappen, sensuele half-mensen en dansers met een ‘post-fysieke fluïditeit’, zoekt van Alphen de nuance: in beeld en ervaring, maar ook in onze hoofden en gedachtes. Ze wil het binaire ‘AI is goed of slecht’ overstijgen en een mogelijke toekomst voelbaar maken, waarin de beelden die door AI gegenereerd worden, diep in ons culturele en biologische weefsel iets kunnen verschuiven.

Verlangen tot verbinding

Om haar doel te bereiken past van Alphen een stijlvorm toe die ze ‘roborotiek’ noemt. Roborotiek is van een synthetische sensualiteit, en gaat over het verlangen tot verbinding tussen mens en machine, een terugkerend thema in haar werk. Met dansende robots en AI gegenereerde lichamen, wil van Alphen ons verleiden om de versmelting van technologie met het menselijke te bevragen, door deze te omarmen. Daarvoor is ze op zoek naar een wulpse en speelse esthetiek, iets wat we doorgaans niet met technologie associëren. En wellicht terecht.

Sensualiteit als ultiem-menselijke ervaring, lijkt haaks te staan op technologie. In haar zoektocht naar de verbeelding van roborotiek, wordt van Alphen dan ook juist tegengewerkt door de technieken waarmee ze werkt: de ingebouwde censuur in tools als Runway ML, Stable Diffusion of Midjourney maakt het lastig om oorspronkelijke en sensuele beelden te creëren. Door de specifieke, vaak beperkte esthetische voorkeuren van de AI beeldgeneratoren, dreigt elke output al snel cliché, glad en gestandaardiseerd te worden, of, in het geval van Stable Diffusion, juist overgesexualiseerd. Daardoor gaat het vermogen verloren om iets oorspronkelijks of authentiek sensueels over te brengen. Van Alphen: “Wat echt menselijk is, verdwijnt bij AI gauw tussen wal en het schip, tussen idealisering en censuur. Ik zoek juist naar iets intiems, iets sensueels. De rauwheid en zachtheid die ons mensen zo eigen is, daar ben ik naar op zoek. Die probeer ik te bereiken door met en tegen de technologie te werken”.

Prompting

Om toch grip te krijgen op de output van AI, zijn er verschillende strategieën mogelijk. De belangrijkste handeling om überhaupt iets te genereren in AI, maar zeker ook om voorbij de ingebouwde bias te komen, is prompting. Met prompting geef je een instructie om een specifiek resultaat te krijgen. Een prompt kan een beeld, vraag, opdracht, beschrijving van een gevoel of beweging, of zelfs een stijlverzoek zijn. Op basis hiervan levert de AI zijn output, het beeld of natuurlijk indien gewenst een tekst. Na het eerste antwoord van de machine, kan het resultaat eindeloos aangepast worden met nieuwe prompts, net zo lang tot het gewenste resultaat bereikt is.

Van Alphen heeft een soort spin-off van The Oracle gemaakt, namelijk de serie This is as naked as I could get. Hierin zoomt ze in op de zoektocht naar ‘het naakste beeld’, wat door de machine genereerd kan worden: tussen het overgesexualiseerde en het superpreutse in, een wereld die niet meer lijkt te bestaan in het digitale domein. De visuele prompt-strategie die Van Alphen gebruikt heeft om de algoritmes van de AI beeldprogramma’s te omzeilen zijn 'fictieve' of quasi-mechanische nabootsingen van motion blur - een analoge techniek in de fotografie - gecombineerd met digitale texturen. Generatieve AI heeft (nog?) moeite met ambiguïteit, fysieke verstoring en analoge fouten. Door prompts aan te bieden die moeilijk te interpreteren zijn, ontstaat er in de machine een soort verwarring waardoor de AI voorbij de gemiddelde esthetische norm kan komen. Door deze vervolgens weer te versterken in nieuwe prompts, en zoals van Alphen deed, input te geven in complexere en vormelijke beeldtaal, omzeil je de bias steeds verder.

De meest gebruikte vorm van prompting is echter in taal. Een goede prompt kan gebruikt worden als een artistiek middel, en moet richting geven zonder te bepalend te zijn. Zo kan het de AI aanzetten tot iets wat verrast en wat kan leiden tot een interessante wisselwerking tussen kunstenaar en machine. Een prompt wijst: daarheen, zoiets, maar dan beter.

Dit is bijvoorbeeld de volledige prompt die van Alphen gebruikt heeft om het onderstaande beeld te genereren: “Abstract sculpture rises from a grey sea of pixelated shapes. Complex composition of forms. High contrast black and white photography with a grainy ethereal quality that creates a dreamlike atmosphere. Delicate translucent forms are captures with stark lighting that emphasizes their curved geometric shapes against deep black shadows. The monochromatic palette is enhanced by a fine film grain texture that adds a vintage photographic feel, while subtle light reflections create an otherworldly glow. Monochrome aesthetic ethereal lightning, film grain, geometric abstraction, noir photography."

Met deze prompt zien we dat van Alphen niet alleen beschrijft wat ze wil zien, maar ook hoe het moet voelen, hoe het is opgebouwd, en welke sfeer het moet oproepen. De prompt is een combinatie van abstractie, poëzie en woorden die concrete kleur geven. Daarna traint ze de AI op een esthetiek, door keer op keer aan te geven welke uitkomsten leidend zijn, tot er na vele iteraties een uiteindelijke vorm ‘groeit’ waar ze tevreden mee is, het eindresultaat:

Een prompt voor bewegend beeld, een video, verschilt fundamenteel van een prompt voor stilstaand beeld omdat het moet aanzetten tot een verandering in tijd, er is beweging en ritme, een sfeer ontwikkelt zich, er is een camerabeweging, montage en snelheid. In onderstaande prompt zien we deze elementen terugkomen, het laat zich bijna lezen als de nachtelijke koortsdromen van een camera-operator waarin het banale en het poëtische samenvloeien met geweld, rust en esthetiek.

A cinematic hyper slow-motion video of a mixed-race woman on the toilet with her phone. Camera pans slowly around her head. Her face is red from the light shining from her phone’s screen showing war images and bombardments. The burning landscapes are reflected in her eyes, yet somehow this scene feels peaceful, relaxing and perfectly composed. Shot with 85 mm lens at f1/2 aperture, shallow depth of field. The woman has ordinary, non-commercial beauty making the scene feel intimate. Yellow monochromatic color palette with grainy texture like the reference image.

Kunnen we prompting beschouwen als een nieuwe vorm van artistieke praktijk—waarbij de maker, in dialoog met een algoritme, scènes componeert, stijlen selecteert en de ingebouwde vooroordelen van het systeem probeert te herkennen of zelfs te gebruiken als materiaal? Wellicht danken we het succes van een AI-beeld vooral aan de kracht van een tool die ogenschijnlijk creatief lijkt, maar in werkelijkheid een complex statistisch systeem is, gevoed door de werken van derden.

Van wie is een door AI gegenereerd beeld eigenlijk? Ligt het eigenaarschap bij de gebruiker die de prompt formuleert, bij het bedrijf dat het model beheert en de output genereert, of bij de onzichtbare dataset waarop het systeem getraind is? En kunnen we überhaupt nog spreken van auteurschap in een systeem dat rust op massale en grotendeels ondoorzichtige dataverzameling—waarbij het creatieve werk van velen, zonder erkenning of toestemming, wordt samengeperst tot een anonieme trainingsset?

Dit zijn geen louter juridische of technische kwesties, maar vragen die thuishoren in het gesprek over de relatie tussen mens en machine. Wie creëert er echt, als de herkomst van keuzes, van beelden of teksten niet meer te verifiëren is? Van Alphen ziet het werken met AI echt als een samenwerking: “en niet alleen tussen mij en de AI, maar juist tussen de AI en alles wat de mens geproduceerd heeft. Een soort megasamenwerking- die tegelijkertijd ook een tegenwerking is. Met als resultaat veel frustrerende resultaten maar ook inspirerende lachspiegels van onze werkelijkheid en fantasie. Wat het voor mij doet, is dat het mijn voelsprieten voor wat ‘mens zijn’ betekent of zou moeten betekenen aanscherpt.”

Het onderzoek

The Oracle is een installatie die als podium en platform dient voor van Alphens AI-experimenten. Maar het is ook een installatie die fungeert als tijdelijke mini-samenleving, waarbij voor iedere nieuwe versie een verse groep bezoekers uitgenodigd wordt om zich gedurende een uur gezamenlijk te laten onderdompelen.

Van Alphen beschouwt het als plek om naar de toekomst te kunnen kijken, waarin het natuurlijke en het onnatuurlijke kan versmelten. Zoals ze het in haar onderzoeksvoorstel verwoordt: “The Oracle is een plek waar technologie en mens co-evolueren en het leven altijd een weg vindt. Maar welke? Kunnen wij mensen, geïnspireerd door AI en robot-perspectief, onze fysicaliteit en toekomst herijken? “

Elke experimentele voorstelling van The Oracle wordt afgerond met een groepsgesprek, iedereen zittend op de grond in een cirkel. Van Alphen vraagt wat iedereen beleefd heeft: wat hebben ze gezien, wat dachten ze, wat voelden ze? Iedereen luistert rustig naar elkaar en vult aan, of spreekt tegen, vertelt vanuit eigen perspectief. Deze nagesprekken voelen als een essentieel onderdeel van het werk, en laten de ervaring – die moeilijk in woorden uit te drukken is – ‘landen’ bij de bezoekers. Tegelijkertijd zijn deze gesprekken voor van Alphen ook input voor doorontwikkeling. Ook kijkt van Alphen ernaar uit om, als het werk eenmaal af is, het publiek in stilte achter te kunnen laten bij het werk, met hun eigen gedachten: “Nagesprekken kunnen werelden en discussies openen en zijn heel nuttig in proces, maar ik geloof dat om de diepte in te duiken ik mijn publiek toch liever na de voorstelling naar huis of kroeg laat gaan voor hun onbenoembare vragen en gevoelens.”

De finale versie

De twee iteraties van de The Oracle die ik gezien heb, namen me mee langs allerlei stadia en vormen van AI. Waar ik begon met een zekere weerzin en zelfs wat ergernis, vastbesloten me niet over te geven maar kritisch te kijken, verloor ik gaandeweg grip en gaf ik me over: ik liet me inderdaad meeslepen door de 360 graden verleidelijke beeldenzee, met het onvermijdelijke mer à boire aan associaties, gedachten en gevoelens.

Maar de grote vraag is wanneer een werk steeds weer een nieuwe iteratie krijgt… is het ooit af? Volgens van Alphen: “Als kunstenaar ben ik nooit klaar of ‘uitverwonderd', maar soms is een werk wel af. Bijvoorbeeld als er iets staat wat nieuwe perspectieven of vragen oproept, tot de verbeelding spreekt, tot verder zoeken, voelen of denken verleidt. Alsof er stof uit de toekomst in ons gezicht wordt gesmeten, onze maag in geduwd. Ook al weten we niet wat we ervan vinden, tussen denken en ervaren is een wereld te ontdekken. Ik maak experimenteel werk omdat ik wil dat het de experimenten spiegelt aan de wereld - met de technologie, beeldcultuur en menselijkheid waaruit het is voortgekomen - op een eigen, vaak verrassende manier. Een manier waarop wij mensen naar onszelf kunnen kijken die alleen kan ontstaan door de samenwerking van (techno-)elementen en mensen, zowel traceerbaar als onvindbaar, maar altijd uniek.”

Tot slot

De laatste beelden van de versie van The Oracle die ik gezien heb, bestonden uit een licht golvend waterlandschap in een avondzon bij een regenlucht. Alsof ik de last man standing was op een planeet waar geen wintersportresort meer over was, als middelpunt van een langzaam in zee zinkende wereld.

Gaat de wereld dan echt ten onder aan AI? Een monster-van-Loch-Ness-achtige robotslang draait nog eenmaal zijn mechanische kop naar mij om, toch deemoedig. Als afscheidsgroet naar de menselijkheid, maar ik had er vrede mee. En dat is misschien de mysterieuze kracht van The Oracle: Ritual for the future, het neemt je mee in een mensloze wereld, waaraan je je overgeeft, ondanks alles.

Geschreven door Paulien Dresscher

The Oracle: Ritual for the Future | Experiment #4 is te beleven tijdens het Nederlands Film Festival 2025. Kaartverkoop start 28 augustus.